विपश्यना के हो ?

 
विपश्यना, जसको अर्थ वस्तुहरू वास्तवमा जस्तै देख्नु हो, ध्यान भारतको सबैभन्दा प्राचीन प्रविधिहरू मध्ये एक हो। यसलाई गौतम बुद्धले २५०० वर्ष भन्दा पहिले पुनः पत्ता लगाएका थिए र उनले विश्वव्यापी रोगहरूको लागि विश्वव्यापी उपचारको रूपमा सिकाएका थिए, अर्थात् (Art of living) यस गैर-साम्प्रदायिक प्रविधिको उद्देश्य मानसिक अशुद्धताहरूको पूर्ण उन्मूलन र परिणामस्वरूप पूर्ण मुक्तिको उच्चतम खुशी हो।

विपश्यना आत्म-अवलोकनको माध्यमबाट आत्म-रूपान्तरणको एक तरिका हो। यसले मन र शरीरबीचको गहिरो अन्तरसम्बन्धमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ, जुन शरीरको जीवन निर्माण गर्ने शारीरिक संवेदनाहरूमा अनुशासित ध्यान दिएर प्रत्यक्ष रूपमा अनुभव गर्न सकिन्छ, र जसले निरन्तर मनको जीवनलाई अन्तरसम्बन्धित र अवस्था दिन्छ। यो अवलोकनमा आधारित, आत्म-अन्वेषणात्मक यात्रा हो जुन मन र शरीरको साझा जरामा जान्छ जसले मानसिक अशुद्धतालाई भंग गर्दछ, फलस्वरूप प्रेम र करुणाले भरिएको सन्तुलित मन हुन्छ।

 

व्यक्तिको विचार, भावना, निर्णय र संवेदनालाई सञ्चालन गर्ने वैज्ञानिक नियमहरू स्पष्ट हुन्छन्। प्रत्यक्ष अनुभवको माध्यमबाट, व्यक्ति कसरी बढ्दै जान्छ वा पछि हट्छ, कसरी दुःख उत्पन्न गर्दछ वा आफूलाई दुःखबाट मुक्त गर्दछ भन्ने प्रकृति बुझिन्छ। जीवन को वृद्धि जागरूकता, गैर-भ्रम, आत्म-संयम र शान्ति द्वारा विशेषता हुन्छ।

 

बुद्धको समयदेखि नै विपश्यनालाई आजसम्म शिक्षकहरूको अटुट शृङ्खलाले सुम्पिएको छ। यस परम्पराका वर्तमान शिक्षकहरू स्वर्गीय श्री सत्यनारायण गोयन्का नियुक्त गरिएका थिए, जो वंशले भारतीय थिए तर बर्मा (म्यान्मार) मा जन्मेर हुर्केका थिए। त्यहाँ बस्दा उनले आफ्ना शिक्षक सयागी उ बा खिनबाट विपश्यना सिक्ने सौभाग्य प्राप्त गरेका थिए, जो त्यस समयमा एक उच्च सरकारी अधिकारी थिए। चौध वर्षसम्म आफ्नो शिक्षकबाट प्रशिक्षण प्राप्त गरेपछि, श्री गोयन्का भारतमा बसोबास गर्नुभयो र १९६९ मा विपश्यना अध्यापन सुरु गर्न सायागीद्वारा अधिकृत हुनुभयो। आफ्नो जीवनकालमा उनले पूर्व र पश्चिमका सबै जाति र सबै धर्मका दशौं हजार मानिसहरूलाई सिकाए। सन् १९८२ मा उनले विपश्यना पाठ्यक्रमहरूको बढ्दो माग पूरा गर्न सहायक शिक्षकहरू नियुक्त गर्न थाले। सन् २०१३ मा उनको निधन हुनुअघि उनले यस परम्परामा भविष्यका शिक्षकहरूको प्रशिक्षण र नियुक्तिका लागि एक व्यापक प्रणाली छोडेका थिए।

 

यो प्रविधि दस दिनको आवासीय पाठ्यक्रमहरूमा सिकाइन्छ जसमा सहभागीहरूले अनुशासनको निर्धारित कोड पालन गर्छन्, विविध आधारभूत कुराहरू सिक्छन्, र यसको लाभकारी परिणामहरू अनुभव गर्न पर्याप्त अभ्यास गर्छन्।

पाठ्यक्रम कठिन, गम्भीर काम आवश्यक छ। प्रशिक्षणको लागि तीन चरणहरू छन्। पहिलो कदम हो, निश्चित अवधिको लागि, हत्या, चोरी, यौन गतिविधि, झूटो बोल्नु र नशालु पदार्थबाट टाढा रहनु। नैतिक आचरणको यो साधारण संहिताले मनलाई शान्त पार्ने काम गर्छ, अन्यथा आत्म-अवलोकनको कार्य गर्न धेरै उत्तेजित हुनेछ। अर्को चरण भनेको श्वासको निरन्तर परिवर्तनशील प्रवाहको प्राकृतिक वास्तविकतामा ध्यान केन्द्रित गर्न सिकेर मनमाथि केही निपुणता विकास गर्नु हो जब यो नाकमा प्रवेश गर्दछ र बाहिर निस्कन्छ। चौथो दिनमा मन शान्त र अधिक केन्द्रित हुन्छ, विपश्यनाको अभ्यास गर्न सक्षम हुन्छ: शरीरभरि संवेदनाहरूको अवलोकन गर्न, तिनीहरूको प्रकृति बुझ्न, र तिनीहरूलाई प्रतिक्रिया नदिन सिकेर समता विकास गर्न। अन्तमा, अन्तिम पूर्ण दिनमा सहभागीहरूले सबैप्रति मायालु दया वा सद्भावको ध्यान सिक्छन्, जसमा पाठ्यक्रमको क्रममा विकसित शुद्धता सबै प्राणीहरूसँग साझा गरिन्छ।

सम्पूर्ण अभ्यास वास्तवमा एक मानसिक प्रशिक्षण हो। जसरी हामी आफ्नो शारीरिक स्वास्थ्यसुधार्न शारीरिक व्यायामको प्रयोग गर्छौं, त्यसरी नै विपश्यनालाई पनि स्वस्थ मनको विकास गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

यो साँच्चिकै उपयोगी साबित भएको हुनाले, यस प्रविधिलाई यसको मूल, प्रामाणिक रूपमा संरक्षण गर्न ठूलो जोड दिइन्छ। यो व्यावसायिक रूपमा सिकाइएको छैन, बरु स्वतन्त्र रूपमा प्रस्ताव गरिएको छ। यसको शिक्षामा संलग्न कुनै पनि व्यक्तिले कुनै भौतिक पारिश्रमिक प्राप्त गर्दैन। त्यहाँ पाठ्यक्रमको लागि कुनै शुल्क छैन - खाना र आवासको लागत पनि कभर गर्न। सबै खर्चहरू ती व्यक्तिहरूको दानद्वारा पूरा गरिन्छ जसले एक कोर्स पूरा गरेर विपश्यनाको लाभको अनुभव गरेका छन्, अरूलाई पनि यसबाट लाभ उठाउने अवसर दिन चाहन्छन्।

 

निस्सन्देह, परिणामहरू निरन्तर अभ्यासको माध्यमबाट बिस्तारै आउँदछ। दस दिनभित्र सबै समस्या समाधान हुन्छ भनेर आशा गर्नु अव्यावहारिक छ। तथापि, त्यस समयभित्र विपश्यनाका आधारभूत कुराहरू सिक्न सकिन्छ जसले गर्दा यसलाई दैनिक जीवनमा लागू गर्न सकिन्छ। जति धेरै प्रविधिको अभ्यास गरिन्छ, दुःखबाट मुक्ति त्यति नै बढी हुन्छ र पूर्ण मुक्तिको अन्तिम लक्ष्यको दृष्टिकोण त्यति नै नजिक हुन्छ। दस दिनले पनि दैनिक जीवनमा जीवन्त र स्पष्ट रूपमा लाभदायक परिणामहरू प्रदान गर्न सक्छ।

सबै निष्कपट व्यक्तिहरूलाई विपश्यना कोर्षमा सामेल हुन को लागी स्वागत छ कि यो प्रविधिले कसरी काम गर्दछ र लाभहरू मापन गर्न को लागी। यसको प्रयास गर्ने सबैले विपश्यनालाई एक अमूल्य साधनको रूपमा भेट्टाउनेछन् जसको साथ वास्तविक खुशी प्राप्त गर्न र अरूलाई बाँड्न सकिन्छ।

 

 

 

 

 

थप जानकारीको लागि 

Vipassana Meditation (dhamma.org)